Sykkeltur på Osbanen
Del 2
frå  Stend  til  Os
Terje Melheim


Har du fått med deg alt dette ein dag museet på Stend er ope, kan du sykla mot Osøyro. Osbanetraseen vidare er asfaltert, og det er ikkje biltrafikk på han. I skjeringane får du eit inntrykk av kor smalt profilet for Osbanen var.

Snart må du ta deg i vare, for sykkelvegen eller osbanetraseen som du syklar på, kryssar over Titlestadvegen. Dette krysset er svært trafikkfarleg.

Ved krysset mellom Osbanen og Titlestadvegen låg stoppestaden Solbakken. Denne staden er også ein trist stad for alle vener av Osbanen, for her ved Solbakken var det rivingsarbeidet av Osbanen tok til. Eitt tog reiv skjenegangen mot Nesttun, og mannskapet på eit anna tog reiv skjener og sviller mot Osøyro. Sykkelvegen vidare mot Os er ikkje nokon skikkeleg sykkelveg. Vegen, som heiter Kvernabekkvegen, er ein bustadsveg der det stendig køyrer bilar, og der det er mange fartsdumpar. I dette stroket lever Osbanen vidare på folkemunne, for når folk går på Kvernabekkvegen, seier ein ofte "Å gå på linjo". Der Kvernabekkvegen kryssar Titlestadvegen endå ein gong, kan det vera litt vanskeleg å finna osbanetraseen vidare. Kvernabekkvegen er identisk med osbanetraseen, så finn du Kvernabekkvegen, er du på rett veg, og då ser du Fana stasjon på høgre side. Eller du ser ikkje Fana stasjon, for stasjonsbygningen er så ombygd at det er vanskeleg å kjenna han att. Bak eit høgt gjerde står det ikkje noko tog på skjener, men ein båt på land. Om du syklar mot Nesttun, får du stasjonen på venstre side, slik som på biletet.




Osbanetraseen mellom Stend og Solbakken og tidlegare Fana stasjon

Ikkje så lenge etter den tidlegare Fana stasjon er det slutt på å bruka Osbanen som bustadveg. Langs Klokkarvatnet er osbanetraseen retteleg idyllisk utan biltrafikk. Biletet under syner SLF eller "Syklistenes landsforening" avdeling Bergen med omegn som er på sykkeltur på "linjo" langs Klokkarvatnet.

Syklistenes landsforening på sykkeltur på Kvernabekkvegen


Kvernabekkvegen tek deg fram til tidlegare Hamre haldeplass. Det er ingen spor etter haldeplassen i dag. Pass på at du syklar opp på vegen som går til høgre for vegkrysset . Du syklar no på ei strekning av Osbanen som ikkje er utvida etter nedlegginga. Legg merke til dei tronge skjeringane på vegen, som vitnar om kor små og smale lokomotiv og vogner var på Osbanen.




Osbanen hadde ikkje tunellar, men han hadde mange tronge skjeringar. Til Høgre: utsyn over Kalandsvatnet

Snart kryssar Osbanen Kismulvegen og går gjennom tunet på garden Selsvik. Osbanetraseen går no nært Kalandsvatnet. Diverre er det så mykje vegetasjon langs traseen som hindrar utsyn utover vatnet. Somme stader kan ein likevel vera heldig og få ein glimt ut over vatnet gjennom det tette lauvet. Til og med på ein regnversdag om sommaren let det seg gjera.

Osbanen er vorten ein svært populær sykkelveg der han går flat og fin, og dei mange svingane gjev deg mykje variasjon på sykkelturen. Langs Kalandsvatnet etter Selsvik vert syklistane ikkje sjenerte av biltrafikk. Her er det berre dei syklande og gåande som kan koma nær innpå naturen og oppleva traséføringa etter Osbanen.


Osbanen langs Kalandsvatnet. Til høgre: Den amputerte fyllinga ved Kismul

Før ein kjem til Kismul, må syklistane gje avkall på Osbanen. Det er bygt eit par hytter på den gamle traseen. Men Bergen kommune har opparbeidd ein sykkelsti langs Kismulvegen, litt utanfor banetraseen. Snart svingar sykkelvegen til venstre og ned på osbanetraseen att. Osbanen gjekk i si tid over ei fylling her på Kismul. Diverre har dei som har opparbeidd sykkelvegen, ikkje vore så flinke til å ta vare på infrastrukturen etter Osbanen. I staden for at sykkelvegen går på same nivå som Osbanen, har sykkelvegbyggjarane skore av fyllinga, slik at sykkelvegen får ein stor dump som ikkje minner om føringa til ein jernbane.

På Kismul kunne ein tidlegare finna ei gamal vogn etter Osbanen. Det var ei av vognene som Skabo leverte til Osbanen. I 2017 vart vogna flytta til Os, og ho står no i lagerhallen som høyrde til Lidl-butikken.


Denne vognkassa står no i Lidl-hallen på Os

Traseen etter Osbanen kryssar Kismulvegen eit par gonger før du kjem fram til Kalandseid stasjon.  Traseen hit er asfaltert. Det er ikkje biltrafikk på han, og han er fin å sykla på. I følgje rutetabellen til Osbanen har du no sykla 15 km etter Nesttun. Kalandseid stasjon hadde to rekordar når det gjeld Osbanen. Her låg det høgaste punktet på banen, 75,5 meter over havet. Så høgt måtte altså Osbanen før han svinga søretter og kunne følgja Osvassdraget ned mot Osøyro. Den andre rekorden, som banen på Kalandseid deler med 4 andre kurver på banen, er dei krappaste svingane med berre 50 meter radius. Eit satellittbilete frå Google syner den krevjande svingen. Like før (når toga kom frå Os) den kvasse svingen gjekk det eit sidespor rett nordetter. Inntil dette sidesporet låg stasjonsbygningen på Kalandseid, og det var her toga på Osbanen skulle stoppa.  Dei fekk ikkje lov til å stoppa i den krappe svingen. Det vil seia at toga måtte køyra inn på sidesporet, stansa og bakka ut att. Ein kan lett forstå at dette var ei tids- og arbeidskrevjande manøvrering. Truleg var grunnen til dette driftsopplegget at ein var redd for at hjula ville låsa seg i den kvasse svingen, slik at det var vanskeleg å få toget i gang att om toget hadde stansa i 50 meters-kurva. Kan denne angsten hengja saman med at banen vart bygd breiare enn han opphavleg var prosjektert for? Di smalare sporvidde, di lettare går toget gjennom svingane. Per Ivar Tautra meiner at utvidinga av sporvidda frå 600 mm til 750 mm ikkje hadde noko å seia for køyring i kurver. Han snakkar om ei marginal utviding av sporvidda.  Det vert hevda at ein gong låg pensen til sidesporet på Kalandseid feil, og toget frå Os køyrde inn i svingen og stansa der. Det synte seg at det ikkje var noko problem å setja toget i gang att i kurven med 50 meter radius. Etter den episoden var det slutt med å la toga stansa på sidesporet, og driftsopplegget for Kalandseid stasjon vart mykje enklare. Stasjonsbygningen på Kalandseid er fjerna.



Satellittbilete av Kalandseidet. Osbanen er teikna med svart.



Sørover mot Osøyro følgde så Osbanen Osvegen eller Byvegen, som vegen heiter i Bjørnafjorden kommune. Osbanen gjekk ikkje heilt inntil køyrevegen, og banetraseen er ikkje opparbeidd som sykkelveg. Derimot er det sykkelveg kloss inntil Osvegen. Medan du syklar nedover mot Røyknes og dagens bygrense, kan du skimta traseen etter Osbanen oppe i lia til høgre. Osbanen gjekk på ei fylling over Bahusbekken, og den fyllinga er lett å få auga på frå riksvegen. Osbanetraseen vart verande i kommunalt eige også etter nedlegginga, men med nokre unntak, for sør for Kalandseid selde Fana kommune arealet, der Osbanen hadde gått, attende til dei opphavlege eigarane. Er det difor sykkelvegen ikkje er lagt på traseen etter Osbanen?

Grensa mellom Fana og Bjørnafjorden, det som no er bygrensa,  går ved Røykneset. Sør for Røykneset, der det heiter Tømmernes, går sykkelvegen opp på osbanetraseen att. Diverre er det ikkje ein rein sykkelveg, for det ligg nokre hus langs vegen, og dei som bur der, brukar sykkelvegen som bilveg.




Osbanen gjekk på ei fylling over Bahusbekken. Til høgre: Osbanetraseen som sykkelveg ved Tømmerneset.

Gjennom Søfteland er osbanetraseen ikkje opparbeidd som gang- eller sykkelveg. Du må anten sykla i Byvegen eller krongla deg fram på fortauet. For å koma ut på Osbanen att, må du sykla sørover på same side av Byvegen som der Søfteland skule står. Då kjem du ut på ein gang- og turveg som er identisk med osbanetraseen. Rett som det er kjem du ut på ei trebru, som er Bergstøbrua der Arne Kayser hang under brua medan Ostoget køyrde over. Dette er ein scene frå 16 mm-filmen som sokneprest Irgens tok opp i 1934 eller 1935. På dette biletet har eg gjort eit unntak frå regelen om at alle bilete skal vera frå etter år 2000.



Spennande scene under Baugstøbruo (frå Irgens-filmen) Til høgre postvegbrua under Byvegen.

Frå Bergstøbrua ser du strukturen av postvegbrua frå ca. 1810. Her har du ein kulturhistorisk skatt som ligg godt gøymd under Byvegen eller E 39. Men det kan godt vera at alt lauvverket hindrar at du ser den gamle brua.

Følgjer du grusvegen vidare søretter, kjem du snart til Gåssandkilen, der veg og Osbane gjekk i ein krapp sving, Osbanen innanfor vegen. Diverre har Byvegen ete seg nærmare innpå osbanetraseen, slik at vegen går kloss i traseen. Biletet under stammar frå år 2000. Som vi ser, gjekk vegen lenger borte frå Osbanen. Den vesle brua i Gåssandkilen er opparbeidd, og det er til og med lagt inn jernbaneskjener med sporvidda til Osbanen.



Osbanetraseen i Gåssandkilen før siste omlegging av Byvegen. Til høgre: Jernbaneskjener på Gåssandbrua.

Rett etter brua med skjener bør du gå ut på Byvegen, gå over vegen i fotgjengarfeltet og sykl på gang og sykkelveg ved sida av byvegen. I den store svingen ved Hetleflåten, kan du igjen kryssa over Byvegen. Utan sykkel og med livet som innsats kan du skreva over to autovern. Då skulle du stå på om lag same stad der fotograf Djupdræt stod 1. september 1935 og tok det ikoniske biletet av Osbanen. Han fotograferte det aller siste toget på Osbanen. Aldri hadde det vel nokon gong vore eit så langt tog på Osbanen, med to lokomotiv føre toget. Sjølv om det lange toget såg imponerande ut, var det eigentleg eit gravferdstog for Osbanen.




I den store svingen ved Hetleflåten tok fotograf Djupdræt det kjende biletet av det siste toget på Osbanen.  Til høgre: Ulven Stasjon, sterkt ombygd.

Om du no kjem deg trygt attende over Byvegen, syklar du vidare mot Osøyro. Rett etter det gamle Ulvenskiftet og før det nye Tøsdalsskiftet ser du Ulven stasjon til høgre. Stasjonen er no eit bustadhus og sterkt ombygd. Her var det altså at soldatane til Ulven leir gjekk av toget og marsjerte fram til leiren.

No er det berre å rulla med sykkelen ned til Osøyro. Sykkelvegen går på same side av Byvegen som Osbanen gjekk. Eg kan likevel ikkje heilt ut garantera at sykkelvegen ligg på nøyaktig same stad som der Osbanen gjekk.Når du kjem fram til Osøyro, får du auga på Os stasjon. Stasjonen heitte så i alle år, men i rutetabellane endra Osbanen namnet til Osøren, fordi det var ein annan stasjon på det norske jernbanenettet som heiter Os. Tettstaden heiter Osøyro i dag, slik det heiter på Sunnhordlandsmål. Os stasjon var hovudbasen for Nesttun-Osbanen. Her var stasjonsbygning, lokomotivstall, vognhall og verkstad. På Nesttun, den andre endestasjonen for Osbanen, hadde Osbanen berre eit buttspor. Nesttun hadde ingen tilsette i Osbanen.

Os stasjon er bygd i nasjonalromantisk sveitsarstil med karakteristisk tak som går lenger ut enn gavlveggene. I tillegg var endepunkta for mønet utstyrde med drakehovud. Over plattforma raga taket ut, slik at dei reisande ikkje skulle verta våte i vått ver. Eit slikt plattformtak har du sett på Stend Stasjon. I gavlveggen var døra til husværa i andre etasje bygd inn. På gavlveggen kan ein enno sjå spor etter døra og taket over døra. Utbygget over døra var med på å framheva sveitsarstilen på stasjonsbygningen.



Stasjonsbygningen til Osbanen. Taket ragar ut over gavlveggen i sveitserstil. Til høgre ser vi spor etter ei dør med ekstra tak over.

Rett sør for stasjonsbygningen ser du Osbanen sin vognhall. Etter at Osbanen var lagd ned, vart Os stasjon bussgarasje, og vognhallen var kledd inn med bølgjeblekkplater, som no er fjerna. Den opne vognhallen ser slik ut som han gjorde då Osbanen hadde vognene sine under tak der. I den søre delen av vognhallen er det laga eit utstillingslokale/galleri. Er du heldig, kan du sjå fleire fotografi av Osbanen i driftstida.



Den opne vognhallen på Os stasjon.

På Osøyro hadde Osbanen korrespondanse med rutebåtane på Bjørnafjorden. Solstrand hotell vart bygd i si tid fordi Osbanen kunne frakta gjester til hotellet.

Om du no har følgt Osbanen på sykkel, har du sykla 26 km. Det er fråstanden Nesttun-Osøyro som Osbanen opererte med i rutetabellane sine. Eg vonar du har hatt ein fin og interessant tur.



Meir interessant stoff til sykkelturen på Osbanen

Os stasjon, gamalt fotografi ca. 1900.
Det ikoniske biletet av fotograf Djupdræt. Det siste toget på Osbanen ved Hetleflåten 1. september 1935 
Sokneprest Irgens sin Osbanefilm
Osbanens venner og museet på Stend
Osbanens venner Facebook
Øystein Pettersen sin modell av Nesttun stasjon med Osbanen


Attende til Nesttun stasjon